Werken aan zelfstandigheid, versterk executieve functies!

    Is jouw student regelmatig te laat, meteen vergeten wat de net gegeven opdracht is of overal met zijn gedachten en emoties, behalve bij jouw les? Dit kan te maken hebben met de ontwikkeling van zijn ‘executieve functies’. Lees meer over wat executieve functies zijn en hoe je deze kunt versterken op school…

    Wat zijn executieve functies?

    Executieve functies zijn de regelfuncties in het brein, die betrekking hebben op het aansturen van eigen gedrag. Denk bijvoorbeeld aan het op tijd beginnen met je huiswerk, geconcentreerd werken aan een project of het tijdelijk kunnen onthouden van de net gegeven opdracht. Het zijn de denkprocessen die nodig zijn om eigen handelen te plannen, controleren én aan te sturen. Een student met goed ontwikkelende executieve functies kenmerkt zich door:
    • Doelgericht gedrag;
    • Efficiënt handelen;
    • Sociaal aangepast gedrag.
    Meer nog dan intelligentie, is de mate van ontwikkeling van de executieve functies een goede voorspeller van schoolmotivatie, schoolsucces, werksucces en de mentale én fysieke gezondheid.

    Welke executieve functies zijn er?

    Er zijn drie kernfuncties: inhibitie, cognitieve flexibiliteit en werkgeheugen. 

    Deze drie kernfuncties kun je uitsplitsen in een uitgebreidere verdeling van 11 executieve functies. Benieuwd naar een omschrijving van de 11 executieve functies, o.a. beschreven door Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO, 2019)? Download dit mooie overzicht.

    Het belang van aandacht voor ontwikkeling van executieve functies op school

    Goed ontwikkelde executieve functies van het brein zijn geen doel op zich, maar een middel voor de student om zijn (leer)doelen te bereiken. Dit maakt het belangrijk om als school oog te hebben voor de ontwikkeling van de executieve functies. Zie hier de tijdlijn van de ef-ontwikkeling per leeftijdsfase. Voor executieve breinfuncties geldt: ‘Use it or lose it’. Binnen het (beroeps-) onderwijs wordt een groot beroep gedaan op de executieve functies van de student, om zo bepaalde schoolse of werk gerelateerde taken met succes af te ronden. Dit maakt van het onderwijs een goede oefenplek voor de student om zijn executieve functies te benutten én daarmee te versterken. Voorbeelden van taken die een beroep doen op executieve functies:
    • Taken en situaties die planning en besluitvorming vragen.
    • Taken en situaties die bijsturing en foutencorrectie vragen.
    • Nieuwe vormen van gedrag of nieuwe opeenvolgingen van handelingen aanleren.
    • Gevaarlijke of technisch moeilijke situaties benaderen.
    • Situaties waarbij ingesleten gedrag of gewoontes moeten worden doorbroken / aangepast.

    Heb je als docent invloed op het versterken van executieve functies?

    Het korte antwoord?: Ja, maar hoe precies wordt nog volop onderzocht.

    Elke executieve functie is in aanleg al aanwezig in het brein. Wanneer je de executieve functies wilt versterken betekent dat simpelweg: De executieve functies verder ontwikkelen en verfijnen, door ermee te oefenen (‘Use it or lose it’).

    Bij iedereen verloopt de ontwikkeling van de executieve functies in een verschillend tempo en via een andere manier. Daarbij kunnen we allemaal weleens last hebben van zwakke executieve functies. Voornamelijk in perioden van stress, onzekerheid of door slaapgebrek.

    Tot nu toe is uit onderzoek gebleken dat er geen effectieve trainingen zijn, om de afzonderlijke executieve functies te trainen. Er is nog veel onderzoek gaande naar dit onderwerp. Wat we wel weten is dat drie zaken van positieve invloed zijn op de ontwikkeling van de executieve functies:

    • Leren door zelf te doen
    • Structuur en voorspelbaarheid in de omgeving (ontlasten zwakke ef’s)
    • Rust

    Aan de slag!

    Leren door zelf te doen!

    Heel veel van wat er op school gebeurt draagt al bij aan het trainen en verfijnen van ef’s. Net als andere vaardigheden, ontwikkelen zelfsturende vaardigheden (ef’s) zich het meest optimaal door oefening én herhaling in betekenisvolle situaties. Wanneer studenten oefenen met hun zelfsturende vaardigheden om eigen doelen te behalen, is dat het meest betekenisvol en daarmee het meest effectief.

    Als docent of studentcoach kun je de student coachen in het bewust inzetten van zijn executieve vaardigheden. Zie de video voor inspiratie.

    Aandachtspunten bij de coaching zijn:

    • Coaching is vooral effectief wanneer de student zijn eigen “nieuwe” gedrag (executieve vaardigheden die hij wil versterken) kan kiezen.
    • Laat een student een executieve vaardigheid inzetten als middel om een betekenisvol eigen doel te bereiken.
    • Evalueer het proces van de student, hierbij is feedback van leeftijdsgenoten effectiever dan van een volwassene.
    • Belonen wanneer het doelgedrag vertoond is.

    Leerlingen (VO) over executieve functies

    Structuur en voorspelbaarheid in de omgeving

    Je gebruikt je executieve functies vooral in nieuwe situaties en minder in situaties die je vaker meemaakt. Routines in de klas ontlasten dus de ef’s. Met name studenten met meerdere zwakke executieve functies hebben hier baat bij, anders raken zij overbelast en komen aan het aanleren van een nieuwe vaardigheid (koffie maken, een stoel bekleden of een auto apk keuren) niet toe. Wat werkt in de klas en tijdens de instructie
    • Zorg voor een vaste structuur in je les, dit zorgt voor duidelijke verwachtingen.
    • Pas tijdelijk de instructie en taken aan (tot student met zwakke ef’s het zelf kan):
      • kórte eenduidige instructie aan hele klas die bestaat uit: terugblik, doel les bespreken, voorkennis activeren, uitleggen, voordoen (allen positief voor werking van het werkgeheugen)
      • de rest van de klas kan zelfstandig aan het werk met de taak
      • verlengde instructie in klein groepje of individueel (voordoen, samendoen, nadoen)
      • student laten navertellen van de opdracht
      • snelle(re) controle of het goed gaat bij zelfstandig werk
      • veel aanmoediging
      • visuele ondersteuning op het bord of d.m.v. stappenplan (op tafel)
    • Bevorder volgehouden aandachten reactie-inhibitie: Zet de klas bij instructie in busrijen. Studenten met aandachtproblemen kunnen zich op die manier beter focussen op de docent.
    • Bevorder volgehouden aandacht: Rustig werken in de klas. Als er geen afleidende prikkels zijn, helpt dat studenten focussen op hun werk.
    • Bevorder doelgericht gedrag:Noem het doel van de les. Dit helpt studenten doelgericht focussen op dat wat geleerd moet worden. Bespreek voorafwelk gedrag je verwacht.
    • Benut de metacognitie en cognitieve flexibiliteit: Bespreek hoe een taak is gegaan en laat de student oplossingen verzinnen voor problemen die ze tegenkomen. Vergeten je studenten vaak hun huiswerk te maken? Door erover te praten (in plaats van te mopperen) worden de ef’s getraind.
    Wat werkt bij zwakke taakinitiatie Studenten met een zwakke taakinitiatie starten niet makkelijk met een taak. Ze zijn met van alles bezig, maar niet met hun werk. Omdat een zwakke taakinitiatie meestal gelijk opgaat met geen overzicht hebben en niet goed kunnen plannen, kun je deze studenten vaak sneller aan het werk krijgen wanneer:
    • Het doel van de opdracht duidelijk en aantrekkelijk voor ze is.
    • Je de te nemen stappen duidelijk maakt voor ze.
    • Je de studenten even kort op weg helpt als ze moeten beginnen (zeg letterlijk wat ze moeten opschrijven).

    Rust

    Rust in het brein is belangrijk om de prikkels van de dag te verwerken. Zeker wanneer er nieuwe vaardigheden worden aangeleerd.
    • Uit het raam staren
    • Ademhalingsoefening doen of een wandeling
    • Tijd om zelf te bepalen wat je doet
    • Schakeltijd (overgangen tussen lessen of taken)
    • Iets doen wat geen concentratie vraagt

    Wil je meer weten over het stimuleren van de ontwikkeling van executieve functies? Lees meer in: